Aşağıdaki makale, TMMOB'nin Mühendis ve Makina dergisi Ağustos 2006 sayısında yayınlanmıştır. İlgilenenler sorularını bu sitedeki formlarla veya yazarın e-postası kanalıyla iletebilirler.

KALİBRASYON İŞLEMLERİNİN ADIMLARI ve SÜRELERİ

H. Yıldız Aka,
H.Yildiz.Aka@metroloji-okulu.com.tr

Hizmet alınırken bir kalibrasyon işleminin ne kadar süreceği her zaman öncelikle merak edilen konulardandır. Dışarıdan hizmet alan firmalar işlemlerin kısa sürmesini isterken, kendi bünyelerinde kalibrasyon yapan işletmelerde kimi zaman kalibrasyondan sorumlu personeline yetiştiremeyeceği kadar kalibrasyon işi yüklenir.

Unutmamak gerekir ki kalibrasyon, dikkat, özen ve sabır gerektiren bir iştir. Aşağıda özenli bir çalışmanın adımlarını içeren örneklerle, tecrübelerimize dayanarak kalibrasyon işlemlerinin ne kadar süreceği hakkındaki sorulara genel yanıt vermeye çalıştık.

  1. Temizlik

    Mekanik ölçü aletlerinin temizliği çoğu zaman ölçüm sonuçlarına etki eden önemli bir parametredir. Örneğin kumpasların kızakları içine dolan kir, sürgülü kısımın kızak içinde rahatça hareket etmesine engel olur. Kullanıcılar bu sorunu çözmek için kızak vidalarını gevşetirler. Oysa vidaların sıkılığı doğru ayarlanmadığında, kumpas çenelerinin paralelliği bozulur ve bu da ölçümde hataya neden olur. Saatli kumpasların dişli kısımlarına toplanan kirler ölçüm sırasında takılma ve sıkışmaya neden olduğundan ölçümde hiç de azımsanmayacak hatalara neden olurlar. Orta seviyede kirli bir mekanik kumpasın silinerek veya ultrasonik tiner banyosu kullanılarak temizliği birkaç dakika gerektirir. Çok kirli bir kumpasın temizliği için bu süre 15 dk'ya kadar çıkabilir.

    Bir diğer örnek basınç terazisi (dead weight tester) ile kalibrasyonu yapılacak bir manometre olsun. Bağlantı noktasındaki kir temizlenmediği takdirde basınç terazisinin akışkanı içine girebilir ve buradan da piston silindir mekanizmasına kadar ilerleyerek ölçümler sırasında piston hareketini zorlaştırabilir. Hatta piston silindir mekanizmasını aşındırarak sızıntıya (dolayısıyla basınç kaçağına) neden olabilir. Diğer taraftan bir basınç terazisi kalibre ediliyorsa, her bir ağırlığın üzerinde biriken kir ölçüme doğrudan etki edeceğinden her bir ağırlığın ayrı ayrı temizlenmesi gerekir. Yağ basıncı ölçen bir manometrenin temizliği yaklaşık 5 dk, bir basınç terazisinin temizliği 1 saat'lik bir zaman gerektirir.

  2. Ortam koşullarında kondisyonlama

Ölçü aletlerinin kalibrasyonunun standart şartlarda yapılması istenir. Bu şartlar, ortamın sıcaklığı, rutubeti, basıncı, havalandırma hızı, titreşim miktarı, aydınlatma şiddeti, elektromanyetik girişim gibi bir çok kriteri içerir.

Her ölçü aletinin imalatçısının garanti ettiği doğrulukta ölçüm yaptığı belirli koşullar vardır. İmalatçı ölçü aletinin teknik özelliklerini belirtirken bu ortam şartlarını da belirtir. Ölçü aleti bu şartların dışında beklenen doğrulukta ölçüm yapmayabilir. Kalibrasyon sırasındaki şartların bu şartlarla uyumlu olması da yetmez daha dar toleranslı standartlara uygun olması gerekir1 . Zira her malzeme örneğin sıcaklığın değişimine bağlı olarak genleşecek veya daralacak, iletken olanların elektriksel direnci değişecektir. Bu değişimlerin ise her zaman ölçüme etkisi olacaktır. Ortamda, bu parametrelerin değişimi belirli bir aralıkla sınırlandığında ölçüme olan dış etkiler minimuma indirilir.

Newton’un soğuma kanunu2, 30°C sıcaklıktaki 1 kg’lık çelik bir kürenin aniden 20°C’lik bir ortama alınması durumu için uygulanırsa, kürenin sıcaklığının bu ortamla (1°C tolerans içinde) dengeye gelmesi için yaklaşık 2 saatlik bir zaman geçmesi gerektiği bulunur. Genellikle ölçü aletlerinin yüzey şekilleri daha karmaşık olup kütleleri bir küreden daha geniş alanlara yayılmıştır ve içleri de tamamen dolu değildir. Bu nedenle ısı transferi için küreden daha geniş yüzeylere sahiptirler ve ortamla dengeye gelme süreleri de daha kısadır. Ancak kötümser bir yaklaşımla çelik küre örneği referans alınarak, özellikle boyutsal ölçü aletlerinin kalibre edileceği ortamla dengeye gelmesi için işlem öncesi kabaca, her bir kilogram başına yaklaşık 2 saat söz konusu ortamda bekletilmesini tavsiye edebiliriz.

Çok özel bazı durumlarda ortam etkilerinin ayrıca araştırılması veya imalatçıdan tavsiyesi alınması gerekebilir. Örneğin Brookfield vikozimetre imalatçısı viskozite ölçümlerinde, kullanılan tüm ekipman ve numunelerin en az bir saat kondisyonlanması gerektiğini söylerken 600 mL’lik silikon viskozite yağlarının sıcaklık dengesi için beklenmesi gereken süreler konusunda da şu tavsiyelerde bulunuyor:
Viskozite değeri 5 - 500 cP arasında bulunan silikon yağlar için 1 saat,
Viskozite değeri 1000 - 12,500 cP arasında bulunan silikon yağlar için 2 saat,
Viskozite değeri 30,000 - 100,000 cP arasında bulunan silikon yağlar için 4 saat.

  1. Elektriksel ölçü aletlerinin ısınması

Elektriksel ölçü aletleri açıldığında kendi içlerindeki elemanların (trafolar, rezistanslar, yarıiletkenler) ısınması ölçümü etkiler. Bu nedenle ölçüm öncesi açıldıktan sonra imalatçısının tavsiye ettiği bir süre (çoğunlukla 30 dk) beklenmesi gerekir. Bu süre içinde sözü geçen elemanlar cihazın iç sıcaklığını yükselttiğinden, cihazın ortama transfer ettiği ısı da artar ve belli bir yerde ikisi dengeye gelerek cihaz iç sıcaklığı (ortamdan yüksek) sabit kalmaya başlar.

  1. Fonksiyonel kontroller

Kalibre edilen her ölçü aleti hazırlık aşamasında mutlaka kontrole tabi tutulmalıdır. Bu bir kumpas olduğunda çenelerdeki çapaklar, olası kırıklar, vidaların sıkılığı, derinlik ölçme çubuğunun düzgünlüğü kontrol edildiği gibi, bir bourdon tüplü manometre için max. ölçüm noktasına kadar basınç uygulanıp, ibrede takılma, sürtünme olup olmadığı, bir süre beklenerek tüpte delik olup olmadığı (tabii öncelikle bağlantılarda kaçak olup olmadığı) kontrol edilmelidir. Bir civalı cam termometrenin civa sütununda hava kabarcığı, bir tel termokuplda (ısıl çift) birleşme jonksiyonu ve teller boyunca kopukluk / kısa devre olup olmadığı gibi, her ölçü aletinin kendine özgü fonksiyonel kontrol işlemleri mevcuttur. Bu kontrol işlemi sonrası elde edilen bulgular arıza niteliği taşıyorsa işlemlere devam edilmeden giderilmesi sağlanmalıdır.

Ölçü aletinin tipine göre değişen bu kontrol işlemleri kumpas, mikrometre, mihengir gibi mekanik cihazlar için bir kaç dakika gibi bir zaman alırken, basınç kalibratörü, multimetre, load cell (yük hücresi), higrometre (nem ölçer) gibi ölçü aletleri için çok daha uzun sürebilmektedir.

  1. Kalibrasyon düzeneğinin hazırlanması

Her kalibrasyon işleminde kullanılan belirli bir düzenek vardır. Bu düzeneğin de kalibre edilen ölçü aletinde olduğu gibi temizlenmesi, ortamla denge halinde bulunması, elektriksel bir ölçü aleti olması halinde belirli bir süre açık olarak bekletilmesi gibi şartlar yerine getirilmelidir. (Kalibrasyon laboratuvarları kendi kullandıkları teçhizatı periyodik bakım ve temizliğe tabi tuttukları takdirde bu aşamada zaman kazanılabilir.)

Kalibre edilen cihaz çeşitliliği fazlaysa, kalibrasyonda kullanılacak düzeneklerin hepsinin hazır bekletilmesi genellikle söz konusu olmaz. Örneğin seyrek kullanılan bir mastar seti korozyona karşı yağlanmış olarak kutusunda bekletildiğinden, kullanım öncesi temizlenmesi gerekir. Bir sıcaklık probunun kalibrasyonu için probu bir referans göstergeye doğru olarak bağlamak ve referans bir sıcaklık probu ile kalibrasyonda kullanılacak sıcaklık kalibrasyon banyosuna uygun çapta deliklere aynı derinlikte daldırmak gerekir. Probun tavlama için max. kalibrasyon değerine set edilmiş ve bu değerde kararlı hale gelmiş banyoda bir süre bekletilmesi gerekir. Diğer yandan bir manometrenin uygun fittingler (ara bağlantı parçaları) seçilerek basınç kalibratörü ile bağlantıları yapılmalı ve kaçak olup olmadığı işlem öncesi kontrol edilmeli, gerekiyorsa bağlantılar tekrar yapılmalıdır. Benzer şekilde debimetrelerin kalibrasyonu için bağlantıların yapılması, uygun fitting veya flanşların seçilmesi, montaj sonunda sızıntı kontrolünün yapılması uzun süreçler olabilir.

Herhangi bir ölçü aletinin kalibrasyon düzeneğinin hazırlanması ve işlem sonrası toplanması için gereken süre, 10 dk ile saatlerce sürecek bir zaman dilimi arasında değişir.

  1. Kalibrasyonun yapılması

Bir kumpasın kalibrasyonunda, dış ölçü çeneleri, iç ölçü çeneleri, derinlik ölçme çubuğu alınan ölçümlerle kontrol edilir. Bu işlemler kumpasın ölçme aralığına bağlı olarak 15 - 30 dk'lık bir zaman alır.

Bir manometrenin kalibrasyonu, doğruluk, tekrarlanabilirlik ve histerisis3 kontrolünü içerecek bir kaç seri ölçümden oluşur. Genellikle bu işlemler 30 - 60 dk'lık bir zaman alır.

Bir termohigrograf (sıcaklık-nem grafik kaydedici) kalibrasyonu için işlemler, ayarlama da yapılacaksa günlerce sürebilir. Bu sürenin uzunluğu sadece kalibrasyon düzeneğinden değil, bu tip cihazların değişkeni algılama süresinin uzunluğundan kaynaklanır. Doğru ölçüm alabilmek için termohigrografın bir ölçüm noktasında kalibrasyon kabininde saatlerce bekletilmesi ve bu sürenin son bir saati boyunca cihaz çizgisinin değişmediğinin gözlenmesi gerekir. Bu tip cihazlar ortam rutubetini ve sıcaklığını ölçmek üzere tasarlandığından genellikle ani rutubet değişimlerine hızlı reaksiyon veremezler. Yani günde 3 değerde ölçüm alınıyorsa 10 noktada yapılan bir kalibrasyon işlemi için (5 rutubet, 5 sıcaklık) en az 3 güne ihtiyaç vardır. Eğer termohigrografının ayarlanması gerekiyorsa cihazın en az ikişer noktada ne kadar hatalı ölçüm yaptığını tesbit edebilmek için 1 tam gün eklemek gerekir.

Yerinde yapılan bir sıcaklık kalibrasyon işleminde harcanan zaman genellikle laboratuvardakinden daha uzundur. Bunun nedeni sıcaklık probunun sökülmesi işleminin kalibrasyonu yapan tarafından yapılacak olmasıdır. Ayrıca kullanıcı, gösterge ve probun ayrı ayrı kalibre edilmesini de isteyebilir (ki biz bunu tavsiye ediyoruz, çünkü gösterge veya prob ayrı ayrı ölçü aletleri olup, biri arızalandığında değiştirilen bölümün tek başına kalibre edilmesi hem kalibrasyon takibini kolaylaştıracak hem de geriye dönük hata analizlerinde kullanıcıya yarar sağlayacaktır.) Bu takdirde gösterge ve prob bağlantısının doğru noktalarının bulunup dikkatle sökülmesi gerekir. Bütün bu işlemler kısa zamanda doğru yapılabilecek işlemler değildir. Zaman zaman yerinde yapılan sıcaklık kalibrasyonlarında yalnızca gösterge kalibre edilmektedir. Bu noktada uyarmak gerekir ki bu işlemin tek başına bir anlamı yoktur. Zira belli bir kalitedeki göstergelerin hata payları çoğu zaman problardan daha küçük ve zamana göre kayma eğilimleri de proba oranla daha azdır. Termometre, bir sıcaklığa duyarlı eleman ve bir göstergeden oluşur ve kalibrasyonlarının, ya ayrı ayrı yapılarak toplam hatalarının belirlenmesi, ya da birbirine bağlı olarak kalibre edilerek toplam hatalarının bulunması gerekir. Yapılacak bir işlemde en az üç değerde ölçüm alınması gerekir. Buna göre sahada/işletme içinde tek bir sıcaklık ölçer (gösterge + prob) kalibrasyonunda, stabilizasyonu (zamana bağlı kararlılığı) en hızlı bir banyo ile bile en az 2 saat'lik zamana ihtiyaç vardır. Oysa çoğunlukla, laboratuvarda (bazı diğer şartlara bağlı olarak) aynı anda çok sayıda sıcaklık ölçer kalibre edilebilir.

  1. Sertifikasyon

Herhangi bir ölçü aletinin alınan ölçüm sonuçlarına göre (belli bir sistem mevcutsa) sertifikasının yazılması, kontrol edilmesi ve onaylanması en azından 20 dk'lık zaman ayırmayı gerektirir. Tabii, veri bankası, şablonları, hazır olan bilgisayarlı bir sistem yoksa süre uzayacaktır.

  1. Son işlemler

Her ölçü aletinin, kalibrasyon sonrası eski kalibrasyon etiketinin temizlenmesi ve yeni kalibrasyon etiketinin yazılarak yapıştırılması gerekir. Ayrıca harici kalibrasyon laboratuvarları, gerekli titizliği gösteriyorlarsa ölçü aletlerinin paketlenmesi için de cihazına göre 20 dk ile 2 saat bir zaman harcıyorlar demektir.

  1. Sonuçlar

Burada yapılan yaklaşık değerlendirmeler doğrultusunda, bazı ölçü aletlerinin kalibrasyon laboratuvarındaki iş akış adımlarının tahmini süreleri aşağıda bir tablo üzerinde gösterildi. Hazırlık başlığı, fonksiyonel kontrolleri, elektriksel cihazların ısınma sürelerini ve kalibrasyon düzeneğinin hazırlanması adımlarının üçünü birden içermektedir. Burada verilen süreler için ölçü aletlerinde işlemler öncesinde veya sırasında bir aksaklık gözlenmediği varsayılmıştır. Bir aksaklık olması halinde, aksaklığın giderilmesi gerekeceği için bu süreler uzar. Ayrıca işlemler laboratuvarda değil de kullanım yerinde (sahada / işletme içinde) yapılacaksa, kontrol ekipmanının taşınması, montaj/demontaj, ilgili üretim vb. makinaların durdurulması gibi hazırlığı (hatta kalibre edilecek ölçü aleti zor bir yerde ise ölçümlerin alınmasını da) uzatacak süreçler dikkate alınmalıdır.

Ayrıca bu tabloya, dışarı kalibrasyon hizmeti veren laboratuvarlar için söz konusu olan paketleme ve idari hizmetlerin süreleri dahil edilmemiştir.

Tablo1 : Bazı ölçü aletleri için kalibrasyon iş akışı içindeki laboratuvar işlemlerinin yaklaşık süreleri

(Burada verilen süreler 10 yılı aşkın süre boyunca yapılan araştırma ve kalibrasyon işlemleri sırasındaki gözlem sonuçlarına dayanmakta olup tecrübeyle belirlenmiştir.)

Ölçü aleti Temizlik Kondisyon.
(bekletme)
Hazırlık
(kontrol,
düzenek)
Kalibrasyon Sertifika ve
etiketleme
Toplam süre
(asgari)
01 Kumpas (300 mm) 3 dk 20 dk 5 dk 20 dk 15 dk 1 saat
02 Mikrometre 3 dk 20 dk 5 dk 30 dk 20 dk 1 saat
03 Ölçü saati (10 mm) 3 dk 20 dk 5 dk 30 dk 20 dk 1 saat
04 Şeritmetre 2 dk 10 dk 10 dk 30 dk 15 dk 1 saat
05 Tampon mastar 3 dk 20 dk 20 dk 20 dk 15 dk 1 saat
06 Tartı aleti (hassas) 3 dk 30 dk 20 dk 15 dk 30 dk 1,5 saat
07 Tartı aleti (30 kg) 5 dk 1 saat 20 dk 1 saat 30 dk 2,5 saat
08 Tartı aleti (150 kg) 10 dk 1 saat 30 dk 1,5 saat 30 dk 3,5 saat
09 Manometre (mek.) 5 dk 20 dk 15 dk 30 dk 25 dk 1,5 saat
10 Basınç transmitteri 5 dk 20 dk 20 dk 30 dk 25 dk 1,5 saat
11 Fark basınç ölçer 5 dk 20 dk 15 dk 30 dk 25 dk 1,5 saat
12 Basınç terazisi 1 saat 2 saat 30 dk 4 saat 40 dk 7 saat
13 Tork anahtarı 5 dk 20 dk 5 dk 20 dk 15 dk 1 saat
14 Sertlik ölçme tezgahı (Rockwell) 15 dk 30 dk 20 dk 1,5 saat 20 dk 2,5 saat
15 Büret, beher 3 dk 5 dk 10 dk 30 dk 15 dk 1 saat
16 Balon joje (1 L) 3 dk 5 dk 10 dk 15 dk 15 dk 0,5 saat
17 Debimetre (sıvı) 15 dk 20 dk 30 dk 2 saat 15 dk 3 saat
18 Anemometre (pervaneli) 5 dk 20 dk 10 dk 1 saat 15 dk 1,5 saat
19 Multimetre (portatif) 3 dk 10 dk 30 dk 1 saat 30 dk 2 saat
20 Sıcaklık transmitteri (prob hariç) 3 dk 10 dk 20 dk 15 dk 15 dk 1 saat
21 Cam termometre 5 dk 5 dk 15 dk 3 saat 30 dk 3,5 saat
22 Elk. Termometre (150°C) 3 dk 5 dk 15 dk 2 saat 15 dk 2,5 saat
23 Termokupl, termorezistans prob (400°C) 5 dk 5 dk 30 dk 3 saat 20 dk 4 saat
24 Etüv, inkübatör, 5 dk 20 dk 20 dk 3 saat 40 dk 4 saat
25 Sıcaklık kalib. banyosu (metal blok) 5 dk 30 dk 15 dk 4 saat 30 dk 4,5 saat
26 Higrometre (mekanik) 3 dk 20 dk 5 dk 3 saat 15 dk 3,5 saat
27 Termo-higrometre (elektronik) 3 dk 20 dk 15 dk 8 saat 20 dk 9 saat
28 Termohigrograf 5 dk 30 dk 15 dk 15 saat 20 dk 16 saat
29 Kondüktivitemetre 3 dk 10 dk 15 dk 1 saat 15 dk 1,5 saat
30 Densimetre 3 dk 5 dk 20 dk 30 dk 15 dk 1 saat

 

 

DİPNOTLAR

1 Bu bazen kullanıcıların aklını karıştıran bir konudur. Yazın 35°C'de kışın 10°C'de kullanılan bir ölçü aletinin 20 ± 2°C'de kalibre edilmesinin mantığı nedir ? Bunun nedeni, kalibrasyon vasıtasıyla aletin hem kendi sınıfındaki diğer aletlerle karşılaştırması, hem de kendisi için daha önceki kalibrasyonlarda alınmış verilerin karşılaştırması yapılırken, yan koşulların etkisinden arındırılmış olarak karşılaştırma yapma gerekliliğidir. Aksi takdirde gözlenen farkların cihaz hatası mı yoksa (örneğin) soğuğun etkisi mi olduğu anlaşılamaz. Kalibrasyon sonuçlarına göre 20 ± 2°C'de kalibre edilmiş ölçü aleti hatasız çıkmış da olsa kullanıcının aklını karıştıran sorunun çözümü için, bu aletin 35°C veya 10°C'de kullanılması durumunun sonucu ne derecede etkilediği (belirsizleştirdiği) ayrıca mutlaka araştırılmalıdır. Etkinin miktarına göre bu koşullarda hangi toleranslarla çalışabilmenin mümkün olacağı çıkartılmalıdır.

2 Farklı sıcaklıklara sahip bir cidarla akışkan arasındaki ısı taşınımı Newton'un soğuma kanununa göre
q = hA (T - Te ) şeklinde ifade edilir.
(q : Isı akısı, h: ısı taşınım katsayısı, A: akışkan ile temasta olan alan, T : cidar sıcaklığı, Te : akışkan sıcaklığı).
q = mc(dT/dt) olduğundan (m: kütle, c: özgül ısı, t: zaman)

q= hA (T - Te )= mc(dT/dt) olup bu ifadenin genel çözümü, olmak üzere, aşağıdaki gibidir.

eğer sıcaklığın ani değişimi (yani aşağıdaki sınır şartları) için bu denklem çözülürse
t = 0 için Te = T1 ve t ³ 0 için Te = T2 alınarak elde edilir.
Çelik küre örneği için bu denklemde;
T2 = 20°C, T1 = 30°C, m = 1 kg, A = 0,0123m² c = 460 J/kg°C , h = 12 W/m²°C kabul edilirse,
küre sıcaklığının 21°C sıcaklığa gelmesi için geçmesi gereken t süresi hesaplandığında
t = mc/hA = 3116 s olacağından,
t = 7175 s ~ 2 saat bulunur.

3 Histerisis: Bir ölçü aletinin, belirli bir etkiye (uyarıma) gösterdiği tepkinin, daha önceki etkilerin sıralanışına bağlı olması özelliği. Uygulamada bir değere artan yüklemelerle ulaşıldığında ölçü aletinin gösterdiği değer ile, azalan yüklemelerle ulaşıldığında ölçü aletinin gösterdiği değerler arasındaki farkı ifade etmekte kullanılır.